Na czym polega leczenie substytucyjne?
Leczenie substytucyjne jest stosowaną w uzależnieniu od opioidów formą opieki medycznej wykorzystującą do leczenia substancję o właściwościach i działaniu podobnym do właściwości i działania narkotyku, który spowodował uzależnienie. Taką substancję określa się mianem agonisty. Narkotyk zastępowany jest agonistą w celu osiągnięcia przez pacjenta bardziej kontrolowanej formy uzależnienia. Umożliwienie pacjentowi zaprzestanie używania substancji nielegalnej ma ogromne znaczenie z uwagi na ograniczenie ryzyka szkód związanych z używaniem. Obecnie podstawowymi lekami stosowanymi w substytucji są metadon i buprenorfina. Zasada leczenia zastępczego polega na tym, że leki substytucyjne powodują ciągłą stymulację receptorów opioidowych, która może być całkowita (w przypadku metadonu, pełnego agonisty) lub częściowa (w przypadku buprenorfiny, agonisty częściowego). Podawanie agonisty zapobiega występowaniu objawów zespołu abstynencyjnego, redukuje głód psychiczny opiatów oraz redukuje skutki zdrowotne i społeczne związane z uzależnieniem.
W jakim celu stosuje się leczenie substytucyjne?
Cele leczenia substytucyjnego są następujące:
- redukcja używania nielegalnych narkotyków;
- poprawa stanu zdrowia somatycznego i psychicznego pacjenta;
- reintegracja społeczna uzależnionych;
- redukcja zgonów w skutek przedawkowania;
- ograniczenie rozprzestrzeniania zakażeń HIV, HCV, HBV i innych zakażeń przenoszonych drogą krwiopochodną;
- redukcja zachowań ryzykownych;
- redukcja zachowań przestępczych;
- rozwiązywanie problemów związanych z używaniem narkotyków;
- stabilizacja pacjenta, łagodzenie objawów zespołu abstynencyjnego;
- ułatwienie korzystania z innych form pomocy;
- redukcja prawdopodobieństwa wystąpienia nawrotu przyjmowania narkotyków;
- poprawa funkcjonowania w aspekcie osobistym, społecznym i rodzinnym.
Jaka jest skuteczność leczenia substytucyjnego?
Leczenie substytucyjne osób uzależnionych od opioidów zostało poddane gruntownej ewaluacji w związku z tym jest metodą leczenia o potwierdzonej skuteczności zarówno dla pacjenta jak i całego społeczeństwa.
Leczenie substytucyjne poprawia fizyczną i psychiczną kondycję pacjenta pomagając mu:
- zachować życie;
- osiągnąć abstynencję od nielegalnych narkotyków, albo ograniczyć lub też ustabilizować wzór ich używania;
- zmienić sposób przyjmowania narkotyku (z iniekcyjnego na doustny bądź podjęzykowy);
- utrzymać kontakt ze służbami pomocy (medycznej, społecznej itp.);
- zredukować zachowania przestępcze związane z uzależnieniem;
- podejmować role społeczne.
Leczenie substytucyjne w odniesieniu do ogółu społeczeństwa jest pomocne w:
- poprawie zdrowia publicznego;
- redukcji poziomu przestępczości;
- redukcji kosztów (w wydatkach na służbę zdrowia, opiekę społeczną i wymiar sprawiedliwości).
Skuteczność leczenia substytucyjnego wzrasta, gdy:
- uwzględnia ono interwencje psychospołeczne;
- dawka leku jest odpowiednio dobrana;
- jest leczeniem długoterminowym.
Jak długo może trwać leczenie substytucyjne?
Uzależnienie od opiatów jest rozpatrywane jako stan przewlekle nawracający, a zatem leczenie powinno mieć również charakter stały, tak jak w przypadku innych przewlekłych chorób (cukrzycy, nadciśnienia, czy schizofrenii), w leczeniu których stosowane są środki farmakologiczne.
Mimo, iż niektóre osoby przestają odczuwać potrzebę korzystania z leków stosowanych w substytucji, większość jednak potrzebuje długiego czasu leczenia. Należy pokreślić, iż badania naukowe wskazują, że im głębsze uzależnienie - tym wyższe powinny być dawki, a leczenie powinno trwać dłużej.
Należy jednak pamiętać, iż każdy pacjent wymaga indywidualnego traktowania. W leczeniu substytucyjnym przepisuje się leki tak jak w każdym innym leczeniu. Odpowiednią dawkę i czas stosowania ustala się na podstawie relacji lekarz - pacjent, przy uwzględnieniu medycznej oceny indywidualnych (metabolicznych) potrzeb pacjenta oraz innych uwarunkowań i prowadzonych terapii.
W praktyce oznacza to, że część pacjentów substytucyjnych przez wiele lat nie będzie zmniejszać dawek leku i, tak jak pacjentów w depresji nie pozbawia się środków antydepresyjnych, a pacjentów kardiologicznych leków na serce, tak pacjentów korzystających z leczenia substytucyjnego nie należy zmuszać do odstawiania leków, które - co jest potwierdzone licznymi badaniami naukowymi na całym świecie - poprawiają jakość i długość ich życia. Należy pamiętać, że stabilizacja stanowi niezbędny warunek zmiany a przymusowa redukcja dawek leku bez zgody pacjenta nie przynosi spodziewanych efektów.
Dlaczego niektórzy wciąż krytykują leczenie substytucyjne?
Wszystko wskazuje na to, iż głównym powodem jest po prostu brak wiedzy.
Dotyczy to przekonań, że leczenie substytucyjne jest „dostarczaniem narkomanowi przyjemności", „zastępowaniem jednego narkotyku drugim", „stratą pieniędzy na coś, co nie powoduje rzeczywistej zmiany w pacjencie", „podtrzymywaniem pacjenta w nałogu" ... itp.
Tymczasem leczenie substytucyjne i abstynencyjne stanowią odmienną, uzupełniającą się ofertę leczniczą. Z licznych badań wynika, iż długotrwałą abstynencję (choć bardzo pożądaną) udaje się osiągnąć zaledwie części pacjentom uzależnionym od opioidów. Skoro całkowita abstynencja bez wsparcia lekami jest bardzo trudna do utrzymania i związana z dużym ryzykiem nawrotów, a nawet śmierci na skutek przedawkowania, trudno jest uzasadnić leczenie uzależnienia od opioidów tych właśnie pacjentów bez udziału leków.
Co na to świat?
Leczenie substytucyjne uzależnienia od opiatów jest obecnie dostępne we wszystkich krajach członkowskich Unii Europejskiej, Stanach Zjednoczonych i Australii. Jako metoda terapii osób uzależnionych od opiatów, jest rekomendowane przez Komisję Europejską, Światową Organizację Zdrowia i wyspecjalizowane agendy ONZ (UNAIDS, UNODC).
Rada Unii Europejskiej rekomenduje, iż poszczególne kraje członkowskie powinny między innymi zapewnić dostęp zarówno do leczenia typu „drug-free" jak i leczenia substytucyjnego wspartego odpowiednimi działaniami z zakresu opieki psychospołecznej i rehabilitacji, mając na uwadze fakt, iż szeroki wachlarz metod leczniczych powinien być dostępny dla osób nadużywających narkotyków.
Jaka jest dostępność leczenia substytucyjnego w Polsce?
W chwili obecnej na terenie kraju działa 25 programów leczenia substytucyjnego (24 realizowanych w publicznych i niepublicznych zakładach opieki zdrowotnej i 1 realizowany w jednostkach penitencjarnych). W 2017 roku z terapii substytucyjnej korzystało ok. 2 600 osób. Wobec liczby problemowych użytkowników opiatów mieszczącej się w przedziale 10 444 – 19 794 (Janusz Sierosławski, Oszacowanie liczby problemowych użytkowników opiatów) jedynie ok. 17% osób uzależnionych w tej grupie objętych jest terapią substytucyjną. Szczególnie niekorzystnie kształtuje się sytuacja w 2 województwach: podkarpackim i podlaskim, w których dostępność do substytucji lekowej nie istnieje w ogóle. Należy pilnie uruchomić programy leczenia substytucyjnego w tych województwach. Rekomendowane jest uruchamianie kolejnych programów w pozostałych województwach, w szczególności woj. śląskim, gdzie dostęp jest poważnie utrudniony.
Lista programów leczenia substytucyjnego
Jak uruchomić program leczenia substytucyjnego?